Di tích - di vật - Khu di tích lịch sử Truông Bồn

KHUÔN VIÊN khu di tích

Khu di tích Lịch sử Quốc gia Truông Bồn được ví như “tọa độ lửa” có vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng trong cuộc đấu tranh giải phóng miền Nam

TIỂU ĐỘI ANH HÙNG

Tiêu biểu là những chiến công và sự hy sinh oanh liệt ngày 31 tháng 10 năm 1968 của 13 chiến sĩ thanh niên xung phong “Tiểu đội cảm tử” – “Tiểu đội thép” – “Tiểu đội cọc tiêu sống” Anh hùng thuộc Đại đội Thanh niên xung phong 317, Đội 65, Tổng đội Thanh niên xung phong chống Mỹ cứu nước tỉnh Nghệ An.

Nhân chứng sống: Trần Thị Thông

Quê quán: Thọ Thành – Yên Thành – Nghệ An
Sinh ngày: 14/11/1946

Liệt sĩ: Cao Ngọc Hoà

Quê quán: Diễn Lộc – Diễn Châu – Nghệ An
Sinh ngày: 01/01/1948 – Hi sinh: 31/10/1968

Liệt sĩ: Đinh Thị Vinh

Quê quán: Quỳnh Ngọc – Quỳnh Lưu – Nghệ An
Sinh ngày: 12/06/1950 – Hi sinh: 31/10/1968

Liệt sĩ: Nguyễn Thị Văn

Quê quán: Thượng Sơn – Đô Lương – Nghệ An
Sinh ngày: 1950 – Hi sinh: 31/10/1968

Liệt sĩ: Đàm Thị Bốn

Quê quán: Khánh Thành – Yên Thành – Nghệ An
Sinh ngày: 15/01/1947 – Hi sinh: 31/10/1968

Liệt sĩ: Vũ Thị Hiên

Quê quán: Xóm 4 Tăng Thành – Yên Thành – Nghệ An
Sinh ngày: 11/10/1948 – Hi sinh: 31/10/1968

Liệt sĩ: Nguyễn Thị Phúc

Quê quán: Xóm 6, Phúc thành – Yên Thành – Nghệ An
Sinh ngày: 12/09/1947 – Hi sinh: 31/10/1968

Liệt sĩ: Phan Thị Dung

Quê quán: Xóm 2 Hợp Thành – Yên Thành – Nghệ An
Sinh ngày: 1948 – Hi sinh: 31/10/1968

Liệt sĩ: Nguyễn Thị Tâm

Quê quán: Xóm 6 Hợp Thành – Yên Thành – Nghệ An
Sinh ngày: 1946 – Hi sinh: 31/10/1968

Liệt sĩ: Hoàng Thị Nhung

Quê quán: Phú Thành – Yên Thành – Nghệ An
Sinh ngày: 18/11/1948 – Hi sinh: 31/10/1968

Liệt sĩ: Hà Thị Đang

Quê quán: Thị Tứ – Hồng Thành – Yên Thành – Nghệ An
Sinh ngày: 25/10/1948 – Hi sinh: 31/10/1968

Liệt sĩ: Nguyễn Thị Hoài

Quê quán: Hưng Yên – Hưng Nguyên – Nghệ An
Sinh ngày: 17/07/1951 – Hi sinh: 31/10/1968

Liệt sĩ: Trần Thị Doãn

Quê quán: Xóm 15, Sơn Thành – Yên Thành – Nghệ An
Sinh ngày: 20/06/1948 – Hi sinh: 31/10/1968

Liệt sĩ: Trần Văn Hạp

Quê quán: Xóm Tường Lai – Vĩnh Thành – Yên Thành – Nghệ An
Sinh ngày: 1947 – Hi sinh: 31/10/1968

Quân tư trang

Những kỷ vật “quân tư trang” của các chiến sĩ được lưu giữ tại Khu di tích Lịch sử Quốc gia Truông Bồn – Nghệ An.

Vũ khí chiến đấu

Những chứng tích còn được lưu giữ, để nhắc lại về một thời hào hùng của quân dân ta có được hoà bình như ngày nay.

Vũ khí chiến đấu

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.

Dụng cụ lao động

Những hình ảnh mộc mạc ấy, như một chứng nhân lịch sử đã theo chân các chiến sĩ, dân quân trong những trận chiến khốc liệt nhất.

Bằng khen - huân chương

Là sự ghi nhận cho sự hy sinh anh dũng, cho lòng yêu nước quên thân để bảo vệ tổ quốc.

Thư từ - kỷ vật

Những câu chuyện, phong thư nét chữ ấy sẽ ghi hằn theo thời gian. Nhắc nhở cho các thế hệ mai sau về sự hy sinh cao cả của các anh hùng liệt sỹ Thanh niên xung phong.

Thư từ - kỷ vật

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.

Tượng - Tranh ảnh

Những kỷ niệm được lưu giữ qua hình ảnh,…

TRUÔNG BỒN – ĐỊA DANH HUYỀN THOẠI

Trong tiếng Nghệ “Truông” là danh từ để chỉ một đoạn đèo dốc chạy giữa hai vách núi hiểm trở. Truông Bồn là một đoạn đèo dốc như thế có chiều dài 5km, độ cao gần 70m trên dãy núi Thung Nưa có đỉnh cao nhất là 450m so với mực nước biển, nằm trên tuyến đường chiến lược 15A hay còn gọi là đường 30- đi qua địa phận xã Mỹ Sơn, huyện Đô Lương, tỉnh Nghệ An.

Trên tuyến đường chiến lược này – Cung đường độc đạo Truông Bồn có vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng, bởi là nơi kết nối các huyết mạch giao thông của ta từ hậu phương lớn miền Bắc chi viện sức người, sức của cho chiến trường miền Nam. Nơi đây đã ghi dấu những chiến công và sự hy sinh oanh liệt của quân và dân ta trong cuộc đấu tranh vệ quốc vĩ đại của dân tộc ta trong thế kỷ 20, tiêu biểu là những chiến công và sự hy sinh oanh liệt ngày 31 tháng 10 năm 1968 của 13 chiến sĩ thanh niên xung phong “Tiểu đội cảm tử” – “Tiểu đội thép” – “Tiểu đội cọc tiêu sống” Anh hùng thuộc Đại đội Thanh niên xung phong 317, Đội 65, Tổng đội Thanh niên xung phong chống Mỹ cứu, nước tỉnh Nghệ An.

Bởi vị trí địa lý quan trọng nối với địa bàn miền Tây Nghệ An, có địa hình hiểm trở, với nhiều dãy núi liên kết với nhau nằm dọc hai bên đường như Núi Voi, núi Mồng Gà, núi Cột Cờ… nên con đường qua Truông luôn giữ được vẻ kín đáo, an toàn, là nơi có địa thế chiến lược để trú chân, ẩn náu. Từ khi Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa Lam Sơn thế kỷ XV, Hoàng đế Quang Trung tiến quân ra Bắc năm 1788 đến Phan Đình Phùng, Trần Tấn, Đặng Như Mai… phất cờ khởi nghĩa Cần Vương cuối thế kỷ XIX đã từng đi qua hoặc chọn vùng đất này làm căn cứ xây dựng lực lượng. Trong phong trào cách mạng 1930-1931, Truông Bồn cũng là chỗ dựa vững chắc cho các hoạt động cách mạng.

Nằm trên vùng tuyến lửa Khu IV, tuyến đường chiến lược 15A, có chiều dài gần 200km, tiếp nối từ quốc lộ 1A – giáp với tỉnh Thanh Hóa, đi qua địa bàn các huyện: Quỳnh Lưu, Nghĩa Đàn, Tân Kỳ, Đô Lương về đến huyện Nam Đàn: Một ngả rẽ về bến phà Linh Cảm, tỉnh Hà Tĩnh; một ngả đi về thành phố Vinh, qua phà Bến Thủy vào Ngã ba Đồng Lộc, tỉnh Hà Tĩnh. Đây là huyết mạch giao thông quan trọng để vận chuyển nhân tài, vật lực chi viện cho chiến trường miền Nam khi máy bay Mỹ ném bom đánh phá, phong tỏa tuyến đường sắt, đường sông, đường biển và quốc lộ 1A đi qua địa bàn Nghệ An. Trên tuyến đường chiến lược này, Truông Bồn là điểm nút giao thông đặc biệt quan trọng.

Với tầm nhìn chiến lược, Trung ương Đảng, Chính phủ đã kịp thời chỉ đạo xây dựng tuyến đường chiến lược 15A và tranh thủ mọi lực lượng, thời gian, vận dụng mọi khả năng vận tải đi qua Truông Bồn để chi viện kịp thời cho chiến trường miền Nam. Hòng hủy diệt Truông Bồn, cắt đứt mạch máu giao thông của ta, đế quốc Mỹ đã điên cuồng đánh phá. Từ năm 1964 – 1968 chúng đã trút xuống mảnh đất anh hùng này 18.936 quả bom các loại và hàng chục ngàn quả tên lửa, tàn phá 211 thôn, làng dọc tuyến đường, sát hại nhiều người dân xã Mỹ Sơn, xã Nhân Sơn, huyện Đô Lương; phá hủy hàng trăm xe ô tô và hàng trăm khẩu pháo của bộ đội ta; hàng nghìn cán bộ, chiến sĩ bộ đội, thanh niên xung phong, công nhân ngành giao thông, dân quân tự vệ bị thương; 1.240 cán bộ, chiến sĩ đã dũng cảm chiến đấu và anh dũng hy sinh.

Ngược thời gian trở về những năm tháng chiến tranh khốc liệt ngày ấy: Đầu năm 1964, sau khi bị thất bại trên các chiến trường miền Nam, nhất là thất bại sau “Chiến lược chiến tranh đặc biệt”. Để cứu vãn tình thế, đế quốc Mỹ đã mở rộng “Chiến lược chiến tranh cục bộ” ở miền Nam và leo thang đánh phá miền Bắc. Mục tiêu chiến lược của chúng là nhằm cắt đứt sự chi viện của ta từ hậu phương miền Bắc đối với chiến trường miền Nam, phá hoại công cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc, đưa Việt Nam trở về thời kỳ đồ đá.

Đầu năm 1967, nhất là năm 1968 sau khi bị thất bại nặng nề liên tiếp trên chiến trường miền Nam, đế quốc Mỹ cay cú, điên cuồng ném bom đánh phá miền Bắc. Chúng gọi là chiến dịch “Sấm rền”. Sau khi đánh phong tỏa các tuyến đường sắt, đường sông, đường biển và quốc lộ 1A đi qua địa bàn Nghệ An, chúng đã huy động một lực lượng không quân khổng lồ, với hơn 5.000 lượt máy bay xuất kích từ căn cứ quân sự Utapao (Thái Lan) và đảo Guam (Philippin) ồ ạt trút bom đạn xuống tuyến đường chiến lược 15A. Trọng điểm là chúng tập trung đánh phá Truông Bồn. Bởi vậy, trong thời điểm này có ngày cao điểm máy bay Mỹ đánh phá lên tới 131 lần, Truông Bồn suốt ngày đêm không ngớt tiếng bom đạn.

Nhưng, bom đạn giặc Mỹ không thể khuất phục được ý chí và quyết tâm sắt đá của quân và dân ta: “Sống bám cầu, bám đường – chết kiên cường dũng cảm”, “Tim có thể ngừng đập – nhưng đường không thể tắc”; “Tất cả cho tiền tuyến – Tất cả để đánh thắng giặc Mỹ xâm lược” là động lực mạnh mẽ thôi thúc các lực lượng của quân và dân ta làm nên chiến thắng Truông Bồn, làm nên một Truông Bồn Huyền thoại trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước vĩ đại của dân tộc ta. Tiêu biểu là những chiến công và sự hy sinh oanh liệt ngày 31 tháng 10 năm 1968 của 13 chiến sĩ thanh niên xung phong “Tiểu đội thép”, “Tiểu đội cảm tử”, “Tiểu đội cọc tiêu sống” Anh hùng thuộc Đại đội Thanh niên xung phong 317, Đội 65, Tổng đội Thanh niên xung phong chống Mỹ cứu nước, tỉnh Nghệ An.

Trong những năm tháng chiến tranh khốc liệt ấy, nhiều đồng chí lãnh đạo của Đảng, Nhà nước và các Bộ, ngành Trung ương cùng với lãnh đạo tỉnh Nghệ An đã về thăm, động viên các lực lượng của quân và dân ta. Đặc biệt, trong năm 1968, thời điểm địch đánh phá Truông Bồn ác liệt nhất, g đồng chí Lê Duẩn – Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng, đồng chí Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên – Tư lệnh Đoàn 559, đồng chí Bộ trưởng Bộ Giao thông Vận tải Phan Trọng Tuệ và các đồng chí lãnh đạo của Tỉnh ủy, Uỷ ban Hành chính tỉnh Nghệ An đã về thăm, động viên cán bộ, chiến sĩ quyết giữ vững mạch máu giao thông Truông Bồn.

Các lực lượng của quân và dân ta đã bắn rơi nhiều máy bay Mỹ, rà phá hàng ngàn quả bom nổ chậm các loại, đóng góp trên 2 triệu ngày công, đào đắp hàng triệu m² đất đá, đưa 94 ngàn lượt xe quân sự vượt qua “Truông” an toàn; vận chuyển và giải tỏa hàng triệu tấn hàng, cung cấp hàng chục triệu cây phi lao, cọc tre và các loại gỗ chống lầy – làm cầu cho xe qua; huy động 4.500 xe đạp thồ, 4.500 xe ba gác, 4.500 xe đầu bò, 900 xe cút kít giải phóng hàng vượt qua “Truông” khi bị địch đánh phá phong tỏa.

Ghi nhận địa danh Truông Bồn, ghi nhận sự cống hiến và hy sinh oanh liệt của các chiến sĩ Truông Bồn, tiêu biểu là sự cống hiến và hy sinh oanh liệt ngày 31 tháng 10 năm 1968 của 13 chiến sĩ Thanh niên xung phong “Tiểu đội thép”, ngày 12 tháng 01 năm 1996, Bộ trưởng Bộ Văn hóa Thông tin có Quyết định số 51/QĐ-BT công nhận di tích lịch sử Quốc gia Truông Bồn. Ngày 23 tháng 9 năm 2008, Chủ tịch nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam có Quyết định số 1304/QĐ-CTN Phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân cho Tập thể 14 chiến sĩ Thanh niên xung phong Truông Bồn thuộc Đại đội 317, Đội 65, Tổng đội Thanh niên xung phong chống Mỹ cứu nước, tỉnh Nghệ An – Trong đó, 11 chiến sĩ nữ và 02 chiến sĩ nam đã anh dũng hy sinh.

Với ý nghĩa to lớn đó và được sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, nhằm xây dựng Truông Bồn trở thành “Địa chỉ đỏ” giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ hôm nay và mai sau, ngày 19 tháng 4 năm 2010 UBND tỉnh Nghệ An có Quyết định số 1591/QĐ.UBND-CNXD phê duyệt Dự án đầu tư xây dựng công trình: Bảo tồn, tôn tạo Khu di tích lịch sử Truông Bồn. Cùng với tỉnh Nghệ An, Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh, Bộ Giao thông Vận tải và nhiều cơ quan, đơn vị, tập thể, cá nhân trong và ngoài nước đã đầu tư, quyên góp, ủng hộ xây dựng, tôn tạo Khu di tích trên diện tích 217.327m2 với tổng mức đầu tư 365 tỷ đồng. Sở Giao thông Vận tải Nghệ An là đơn vị được Uỷ ban nhân dân tỉnh Nghệ An giao làm chủ đầu tư. Công trình được khởi công vào ngày 27 tháng 10 năm 2012.

Trong quá trình Sở Giao thông Vận tải Nghệ An triển khai thực hiện Dự án là một thử thách rất lớn, bởi bên cạnh trách nhiệm trước tỉnh, là “áp lực” của sự kỳ vọng của đông đảo nhân dân mong muốn cho Truông Bồn sớm được hoàn thành, trong khi bước đầu còn gặp rất nhiều khó khăn, nhất là về nguồn lực. Nhưng được sự quan tâm của Tỉnh ủy, Uỷ ban nhân dân tỉnh Nghệ An, của Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh, của Bộ Giao thông Vận tải và của nhiều cơ quan, đơn vị, tập thể, cá nhân trong và ngoài nước – cùng với sự nỗ lực rất lớn của Sở Giao thông Vận tải Nghệ An, đến tháng 4 tháng 2014 một số hạng mục chính của công trình đã hoàn thành. Từ thực tế đó và xét đề nghị của các Sở, ngành, đơn vị liên quan, ngày 16 tháng 4 năm 2014, Uỷ Ban nhân dân tỉnh Nghệ An có Quyết định số 1520/QĐ-UBND thành lập Ban Quản lý Khu di tích lịch sử Truông Bồn nhằm sớm đáp ứng được lòng mong muốn của nhân dân về thăm viếng, tri ân các anh hùng liệt sĩ.

Tháng 7 năm 2015, công trình được hoàn thành. Ngày 7 tháng 8 năm 2015, Ủy ban nhân dân tỉnh Nghệ An phối hợp với Đài Truyền hình Việt Nam tổ chức lễ khánh thành trong niềm vui của nhân dân khắp mọi miền của Tổ quốc và của hàng vạn đại biểu và nhân dân về dự lễ khánh thành.

Khu di tích lịch sử Truông Bồn được xây dựng, bảo tồn, tôn tạo, gồm 21 hạng mục chính, như sau:

* Các hạng mục trong khu tưởng niệm và khu lễ hội:

Khu mộ và nhà che mộ 13 anh hùng liệt sĩ thanh niên xung phong 110m²; nhà tưởng niệm 1.240 anh hùng, liệt sĩ 290m²; nhà hữu vu 25m²; nhà tả vu 25m²; sân, đường nhà che mộ và nhà tưởng niệm 2.121m²; khu đài tưởng niệm các liệt sĩ 5.500m²; sân lễ hội 11.277m².

* Khu trưng bày truyền thống và hồ cảnh quan:

Nhà trưng bày truyền thống 942m²; sân khu vực nhà truyền thống 6.428m²; hồ cảnh quan 10.588m²; cầu dẫn trên hồ cảnh quan dài 72m² – rộng 3,58m².

* Các hạng mục khu đón tiếp khách về thăm viếng:

Nhà điều hành và đón tiếp phía Nam 256m²; nhà bán hàng lưu niệm phía Nam 198m²; nhà dịch vụ tổng hợp phía Nam 237m²; sân khu vực nhà đón tiếp phía Nam 3.955m²; bãi đậu xe phía Nam 5.300m²; nhà dịch vụ tổng hợp phía Bắc 237m²; bãi đậu xe phía Bắc 4.996m².

* Các hạng mục giao thông và công trình khác:

Đường nội bộ từ khu lễ hội đến khu tưởng niệm dài 690m – rộng 5m; hệ thống đường dạo bộ dài 1.800m – rộng 03m; hệ thống điện chiếu sáng; hệ thống cây xanh, cây cảnh các loại…

Chiến tranh đã lùi xa, cuộc sống đã được hồi sinh ngay trên “Tọa độ chết” năm xưa. Khu di tích lịch sử Quốc gia Truông Bồn hôm nay, biểu tượng lịch sử của Thanh niên xung phong Việt Nam, nơi hội tụ linh hồn của 1.240 cán bộ, chiến sĩ đã dũng cảm chiến đấu và anh dũng hy sinh để bảo vệ huyết mạch giao thông Truông Bồn. Trong đó, ngôi mộ tập thể 13 chiến sĩ thanh niên xung phong “Tiểu đội thép”, “Tiểu đội cảm tử”, “Tiểu đội cọc tiêu sống” Anh hùng hy sinh tại nơi đây ngày 31 tháng 10 năm 1968, chứng tích hào hùng ghi dấu những chiến công và sự hy sinh oanh liệt của 13 chiến sĩ thanh niên xung trong lúc đang làm nhiệm vụ nối liền mạch máu giao thông.

Truông Bồn hôm nay và mai sau, mãi vang vọng những lời ru của đất mẹ như là lời ru của cả dân tộc để linh hồn các chị, các anh được yên giấc ngàn thu. Nơi đây ngày ngày luôn ngát thơm hương hoa của các Đoàn đại biểu và du khách trong và ngoài nước về thăm viếng, tri ân các chị, các anh, những người anh hùng đã “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”!

BAN QUẢN LÝ KHU DI TÍCH LỊCH SỬ TRUÔNG BỒN

Chị Trần Thị Thông

“Tiểu đội trưởng (Đảng viên), nhân chứng lịch sử, người duy nhất sống sót”

Quê quán: Thọ Thành - Yên Thành (Hiện nay đang ở cùng chồng tại Khối Yên Duệ - Đông Vĩnh - Tp Vinh)

Sinh ngày: 14/11/1946 (Người duy nhất sống sót)

Năm 1965, khi vừa tròn 19 tuổi, cô gái Trần Thị Thông (ngụ xã Thọ Thành, huyện Yên Thành, tỉnh Nghệ An) tham gia lực lượng TNXP. Trước khi về Truông Bồn, cô có mặt tại nhiều điểm nóng đánh phá của máy bay Mỹ trên đất Nghệ An như cầu Cấm ở Nghi Lộc, rú Đụn ở Nam Đàn… để cùng đồng đội san lấp hố bom, thông đường cho xe ra tiền tuyến.

“Mỹ cho máy bay đánh phá ác liệt lắm. Ngày nào cũng có máy bay đến ném bom. Bất kể ngày hay đêm, cứ máy bay ném bom xong là chúng tôi lại ra san lấp đường” – bà Thông nhớ lại.

Ban ngày san lấp đường, ban đêm các cô gái ở Tiểu đội 2 cùng nhau làm nhiệm vụ dẫn đường cho ô tô đi qua. Do đêm tối, thời gian đầu, các cô gái của “tiểu đội thép” nghĩ ra cách dùng bẹ chuối rải trên đường để xe nhận biết lối đi. Thế nhưng, máy bay Mỹ ném bom liên tục, bẹ chuối xe đi qua một vài lần đã nát bươm nên cuối cùng, các cô bất chấp nguy hiểm, dùng thân mình làm “cọc tiêu di động” dẫn xe qua “tọa độ chết” Truông Bồn.

“Đêm tối, chúng tôi mặc áo trắng đứng thành 2 hàng 2 bên đường để tài xế canh đường đi qua. Công việc vất vả, nguy hiểm nhưng chị em đều rất vui, không ai lo mấy đến việc sống chết cả. Đêm đêm ra đứng dẫn đường, nhìn cảnh từng đoàn xe chạy qua, gặp các anh bộ đội thỉnh thoảng trêu đùa nhau đôi câu vui lắm!” – bà Thông hồi tưởng.

Buổi sáng định mệnh

Hơn 6 giờ ngày 31-10-1968, khi 14 TNXP (12 nữ, 2 nam) của Tiểu đội 2 đang chia thành 2 nhóm để san lấp hố bom thì bất ngờ một tốp máy bay Mỹ ném bom liên hồi. Mặt đất rung chuyển, Truông Bồn chìm trong khói lửa mù mịt.

“Bình thường máy bay Mỹ lượn 1-2 vòng rồi mới lao xuống cắt bom nhưng hôm đó, vừa nghe tiếng máy bay, chúng tôi nhìn lên trời đã thấy bom rơi ngay trên đầu. Tôi chỉ kịp đẩy anh Hòa xuống hầm rồi cầm súng lao theo, sau đó thì không biết chi cả” – bà Thông kể.

Ngớt tiếng bom, bộ đội, TNXP và người dân lao vào đào bới đất đá tìm kiếm 14 người của Tiểu đội 2. Truông Bồn ngập trong nước mắt mất mát, đau thương khi 11 cô gái, 2 chàng trai đã vĩnh viễn ra đi lúc vừa tròn mười tám, đôi mươi. Đến giờ, 7 người vẫn chưa tìm được thi thể. Nhiều người trong số này đã định ngày cưới, cầm giấy báo nhập học các trường chuyên nghiệp bởi chỉ một ngày nữa (1-11-1968), Mỹ cam kết ném bom hạn chế miền Bắc.

Theo bà Thông, việc bà còn sống là điều vô cùng may mắn bởi trong lúc mọi người tuyệt vọng tìm kiếm đã vô tình thấy phần nòng súng nhô lên trên mặt đất. Đào xuống, mọi người phát hiện bà bị vùi sâu dưới lớp đất đá. Bà Thông sau đó được đưa về nhà mẹ Nguyễn Thị Thởm ở xã Mỹ Sơn, huyện Đô Lương trong tình trạng bất tỉnh.

Bà Trần Thị Thông kể lại khoảnh khắc 13 đồng đội hy sinh ở Truông Bồn Ảnh: Đức Ngọc

Tại nhà mẹ Thởm, một anh bộ đội và một y tá trên đường hành quân qua đã trực tiếp cứu chữa cho bà Thông. Trước khi đi, các anh để vào tay nữ bệnh nhân còn đang hôn mê một tờ giấy nhỏ ghi rằng: “Các anh đến đây khi em vừa bị thương. Nay vì phải hành quân, các anh đi đây. Em ở lại cố gắng mau khỏe nhé, cô gái TNXP!”.

Sau này, bà Thông nhiều lần tìm kiếm nhưng không có thông tin gì về anh bộ đội và anh y tá đã cứu chữa cho mình. “Tôi rất muốn một lần gặp để biết người đã cứu chữa cho mình nhưng chiến tranh, các anh đi vào chiến trường không biết còn sống hay đã mất…” – bà day dứt.

“Biệt tích” 29 năm

Sức khỏe yếu, rời Truông Bồn, bà Thông được đơn vị cho đi học may. Năm 1970, bà kết duyên với anh bộ đội Trường Sơn Lê Hải Diên ở khối Yên Duệ, phường Đông Vĩnh, TP Vinh, tỉnh Nghệ An. Bà Thông sống bình dị, gần gũi.

Bà con lối xóm không ai biết bà chính là người duy nhất sống sót sau trận mưa bom của máy bay Mỹ tại Truông Bồn vào sáng 31-10-1968. “Biệt tích” 29 năm, nhờ sự vào cuộc của báo chí, mọi người mới biết người tiểu đội trưởng “tiểu đội thép” Truông Bồn Trần Thị Thông vẫn còn sống.

Năm 1996, Truông Bồn được công nhận là Di tích Lịch sử – Văn hóa cấp quốc gia. Năm 2008, tập thể 14 chiến sĩ TNXP Truông Bồn được Đảng và nhà nước truy tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân. Tháng 8-2015, công trình bảo tồn, tôn tạo Khu Di tích lịch sử Truông Bồn với tổng diện tích 21,7 ha, tổng mức đầu tư 365 tỉ đồng đã được khánh thành.

Hiện nay, bà Thông đã ngoài 70 tuổi nhưng còn rất minh mẫn. Gặp chúng tôi, bà tỏ ra mãn nguyện với cuộc sống hạnh phúc bên 4 người con trai và 9 người cháu. Chứng kiến Truông Bồn được xây dựng khang trang, sự hy sinh của đồng đội được quan tâm, ghi nhận, bà cảm thấy ấm lòng. “Giờ tôi chỉ mong có sức khỏe, hằng năm có thể lên Truông Bồn thắp nén hương cho các đồng đội đã hy sinh để lòng thanh thản, vậy là toại nguyện lắm rồi” – bà Thông bày tỏ.

Liệt sĩ: Cao Ngọc Hòa

“Hai họ đang chờ chúng mình”

Quê quán: Diễn Lộc - Diễn Châu - Nghệ An

Sinh ngày: 01/01/1948 - Hi sinh: 31/10/1968

Anh Cao Ngọc Hòa đi thanh niên xung phong năm 1965, có vợ sắp cưới là Nguyễn Thị Tâm, cả hai cùng hi sinh trên mặt đường trong một trận bom tọa độ ném xuống dốc Kỳ Lợn, Truông Bồn.

Gia đình Hòa có ba anh em, bố mất sớm, Lợi là anh cả, có em gái lấy chồng trong xã. Năm 1966 xã vận động một số gia đình di dân vào trong rú, thế là gia đình Hòa đi. Từ trong làng vô rú xa đến năm, sáu cây số, đường đi là bờ ruộng, độ vài chục gia đình vô dựng nhà theo chân rú Bạc, rú Mụa, gần ruộng gần rú nhưng heo hút xa vắng. Sau rú Bạc, rú Mụa là đất Nghi Lộc, xuôi theo hướng núi sẽ gặp Cầu Cấm đêm ngày không lúc nào ngớt tiếng bom và tiếng đại bác câu từ ngoài biển vào. Hòa chưa học hết lớp 7 trường làng thì đi thanh niên xung phong thuộc đại đội 304, Diễn Châu, làm hết phà Phương Tích rồi đến cầu Cấm. Hồi làm ở cầu Cấm, bom thả tối mắt tối mũi. Có hôm, nuôi quân gánh cơm ra mặt đường cho mọi người ăn, gánh cơm đặt ở chỗ đất bằng, chờ một người lên để chia cơm ăn thì một quả bom từ trường hay nổ chậm gì đó nó nằm ở đâu đó không ai biết, tự nhiên phát nổ, cả gánh cơm bay mất may mọi người chưa ai lên. Hòa được bổ sung về đại đội 317 khi đại đội về Truông Bồn.

Hòa quen Tâm cũng trên mảnh đất Truông Bồn nhiều bom đạn và khốc liệt này, o gái Yên Thành vùng lúa nền nã, chỉn chu và chịu khó. Khi Tâm sau buổi làm nhặt những chiếc giành tre khiêng đất xếp gọn lại làm cho chàng trai nhà nghèo để ý, ánh mắt bất chợt ấy đã làm Tâm bối rối ngượng nghịu, tim Tâm đập rộn ràng. Thế rồi những ngày sau đó là vài câu hỏi thăm, rồi đến một cái chạm nhẹ như vô tình trong căn hầm chỉ có hai người chờ cho qua trận bom. Sự để ý tăng dần và cũng được đền đáp, họ lặng lẽ yêu nhau trong những ngày vật lộn với bùn đất, với mặt đường. Trong khói bom, cả trong thời khắc cái chết có thể cận kề, cho đến khi Tâm hoàn thành nhiệm vụ và Hòa cũng hết nhiệm kỳ được ra quân về đi học lái xe thì họ mới báo cáo đơn vị và công khai với bạn bè. Đơn vị lấy làm tiếc vì trong giai đoạn căng thẳng không thể cử người về tổ chức đám cưới cho hai người được. Tuy nhiên, mọi sự cũng đã được sắp xếp đầy đủ và đâu vào đó cả.

Ngày 30/10, Tâm và Hòa sẽ giải quyết tất cả thủ tục ra quân, tối hôm ấy đơn vị liên hoan chia tay. Sáng 31 tháng 10, họ sẽ từ Truông Bồn về quê Tâm là xã Hợp Thành, ở đó đã có gia đình Hòa từ Diễn Lộc lên. Lễ ăn hỏi được hai gia đình tiến hành vào ngày hôm ấy. Trong khi Tâm và Hòa còn một ngày cuối cùng ở Truông Bồn chưa về được thì ở nhà hai gia đình vẫn tiến hành lễ ăn hỏi, phía gia đình anh Hòa dưới Diễn Lộc lên có hai người, mẹ và anh trai anh Hòa, tên là Lợi. Đường sá thời chiến, đi từ sáng mãi đến gần trưa hai người mới tới nhà gái. Lễ ăn hỏi thời buổi bao cấp cũng đơn giản, có trầu cau, rượu và bánh tày, hai bên thưa chuyện với nhau về lễ ăn hỏi, kiêm luôn lễ xin dâu, còn đám cưới tiến hành vào ngày mai hay ngày kia còn tùy vào hai đứa trở về. Theo lời hẹn của Hòa và Tâm thì khoảng trưa ngày 10 tháng 9 âm lịch là có mặt ở Hợp Thành, nhà bố mẹ Tâm. Gia đình Tâm lưu mẹ con anh Lợi lại ở chơi một ngày, thời chiến đi lại khó khăn, không mấy khi thông gia được gặp nhau. Khoảng 6 giờ sáng hôm sau, mẹ con anh Lợi xin phép thông gia ra về sớm để tránh máy bay, đúng lúc ấy có một loạt bom nổ rền rung cả mặt đất, bố Tâm nói bom lại đánh Truông Bồn. Không một ai ngờ rằng đôi trai gái mà họ sẽ làm đám cưới nay mai đây đã hy sinh cả trong loạt bom khủng khiếp ấy. Tâm thì không còn tí thịt xương nào, bay luôn theo khói bom. Còn Hòa, khi anh em bạn bè đơn vị bới dưới hố bom lên thi thể vẫn còn ấm, bên cạnh Đinh Thị Vinh nhưng cả hai đều không cứu được.

Liệt sĩ: Đinh Thị Vinh

“Em chưa nghĩ đến chuyện lấy chồng”

Quê quán: Quỳnh Ngọc - Quỳnh Lưu - Nghệ An

Sinh ngày: 12/06/1950 - Hi sinh: 31/10/1968

Đinh Thị Vinh người xã Quỳnh Ngọc, Quỳnh Lưu, Nghệ An. Sinh ngày 12/6/1950, hi sinh cũng đúng vào ngày nhập ngũ, 31/10/1968, tròn 2 năm chiến đấu trên mặt đường Truông Bồn, nơi mà một cây số vuông dưới đất hứng chịu quả bom các loại do máy bay oanh tạc… Mẹ Vinh tên là Hoa, quê xã Nghi Long, Nghi Lộc góa chồng khi tuổi còn rất trẻ. Mà bà từng là Đảng viên Đảng Cộng sản thời đó, là ủy viên chấp hành phụ nữ xã. Ông nội Vinh buôn bán trong Nghi Long, thấy O Hoa góa chồng mà xinh đẹp liền hỏi cưới cho con trai mình là bố Vinh, khi ấy đã có vợ mấy năm mà không có con. O Hoa đành về làm lẽ người chồng xa. Mẹ cả Vinh mãi đến sau này vẫn không có con nên ăn ở với mẹ con người vợ lẽ chồng rất hà khắc. Mẹ con Vinh vẫn cứ phải ở cái nhà tranh lụp xụp, bà cả không đoái hoài nhưng cũng không cho chồng nhìn ngó đến. Chị em Vinh lớn lên như bầy gà tự bới đất, nhặt cỏ mà lớn. Vinh là chị cả, sau Vinh có Hạnh, đến Hậu con trai lên 10 về ở với bà cả và bố, rồi Lộc, Lan, Quế, Nga toàn con gái ở với mẹ, út sau là con trai tên Đắc. Mẹ Vinh năm 2011 vẫn còn sống, thọ 94 tuổi, nói chuyện còn đâu ra đấy và cũng đẹp lão. Bà bảo con Vinh ngoan Hiền, xinh đẹp, hát hay, nếu còn năm nay con cháu đầy nhà, nó về gọi mẹ ơi, nhìn ra thấy Vinh mặc áo gụ, quần nâu, tôi chưa kịp nói gì thì đã không thấy đâu. Có hôm thấy Vinh có hai đứa con nhỏ, nhà ở chân đồi cạnh

đường ô tô, cây cối thưa thớt bảo mẹ đừng vô, đừng vô, trong này còn bom nổ chậm, mẹ đến đây làm chi, con cho mẹ tiền đây này để mẹ ăn trầu nhưng toàn là tiền âm phủ thôi, mẹ không tiêu được, nó bảo thế rồi khóc. Tự nhiên bà nghẹn ngào, nước mắt ở đâu giàn dụa. Chị Lộc, em thứ tư của Vinh đỡ lấy mẹ rồi bảo, gần bốn mươi năm nay, giỗ chị Vinh lần nào mẹ cũng khóc, Vinh ơi, sao số con khổ thế, mới mười tám tuổi đầu… Mẹ lại bảo nó khổ lắm, mới 5 tuổi đã phải bồng 2 em, ở nhà làm gì có ruộng, đến mùa là đi mót. Hết Bèo Hậu rồi đến Kẻ Giót, Kẻ Trắp, nhiều nhất là lên Tuần, xa đi nửa ngày đường, phải đi từ gà gáy canh ba, dạo đồng cả một ngày chiều mặt trời gác núi mới về. Vinh lên 14 tuổi phải đi ở cho ông cậu ở Nghi Long, chăn bò, cắt cỏ, hái củi chứ ở nhà mẹ không nuôi nổi. Vinh hầu như chưa được cắp sách tới trường, biết đọc biết viết là do học mót thôi, tuổi thơ là quãng thời gian lo bồng em, hái củi và ở đợ cho người.

16 tuổi thành thiếu nữ, có sức vóc là đi thanh niên xung phong. Năm ấy chiến tranh cũng ác liệt, ga Cầu Giát, phà Hoàng Mai bom nổ suốt ngày. Những ngày đầu, đơn vị thanh niên xung phong của Vinh làm ở Hoàng Mai, có ga tàu, có bến sông, có cầu nên máy bay rất chú ý, suốt ngày bom vãi như trấu. Vinh cùng với đồng đội khi lắp phà, kéo phà đưa xe qua sông, bom nổ xong thì làm đường, hố bom dày đặc, lấp mãi không hết. Chịu nhiều trận bom dày dạn dần. Mẹ lo cấy lấy công điểm nuôi em, các em lại còn nhỏ, chưa ai có dịp nào đi thăm Vinh. Bố lại càng không biết con gái đi đâu. Hôm chị Vinh đi thanh niên xung phong, sang chào bố mẹ cả, bố cho một đồng. Rồi biết, sau này không bao giờ hỏi đến nữa. Ngày chị Vinh đi thanh niên xung phong, em Lộc cũng muốn đi bộ đội, nhưng tuyển được ba mươi sáu cân người ta không lấy. Thời gian mới đi Vinh đang ở đơn vị Quỳnh Lưu, làm hết Hoàng Mai vào đến Cầu Cấm, rồi khi Truông Bồn ác liệt thành tọa độ lửa, người ta điều động một số thanh niên xung phong Quỳnh Lưu từng kinh qua ác liệt, dày dạn nhất, bổ sung về đại đội 317 làm đường ở Truông Bồn, đó là tháng 3 năm 1968. Trước khi về Truông Bồn, Vinh được người ta cho về phép 10 ngày, mười ngày đó Vinh đi thăm ai cũng chỉ 1 thoáng là về chơi với các em, với mẹ. Hôm Vinh hết phép, Lan bảo trông chị ra đi thật tội. Người nhỏ mặc bộ đồ TNXP rộng thùng thình, gầy lại đen, trông không ra cô gái. Trời đang mưa tầm tã. Cái áo mưa mẹ đi làm đồng đã cũ lại rách loạc xoạc chỉ đủ che cho chị cái ba lô cóc sau lưng, may trong làng có anh Công lái xe tải ngược lên Lường cho đi nhờ lên Truông Bồn. Nếu không thân gái đường xa, bom đạn, biết sao ma lường. Mẹ lại thon thót giật mình. Vinh đi ra xe dưới làn mưa xối xả. Mẹ và mấy chị em tiễn chị ra tận ngoài đường, nhìn chị đi trong mưa, thấy nước mưa chảy ròng ròng qua mặt…

Liệt sĩ: Đàm Thị Bốn

“Hết nhiệm kỳ em về với mẹ"

Quê quán: Khánh Thành - Yên Thành - Nghệ An

Sinh ngày: 15/01/1947 - Hi sinh: 31/10/1968

Đàm Thị Bốn đi thanh niên xung phong ngày 18/5/1965, hi sinh khi mới 21 tuổi. Bốn là một cô gái hiền lành, hơi nhút nhát, thế mà có đợt đi thanh niên xung phong, Bốn liền xung phong. Không biết thanh niên xung phong làm những gì, ở đâu nhưng hàng ngày nghe các ca khúc trên đài sao náo nức như đi hội hè, đi để ca hát. Và ở quê Bốn cũng đã có những ngày hội như ngày hội lên đường, ngày hội tòng quân, ngày hội đắp đê, ngày hội bầu cử. Thế là Bốn lên đường, mặc áo thanh niên xung phong ra trận, đợt đi ấy trong làng có nhiều người xung phong đều là con gái như Bốn.

Ngày anh cả hy sinh trên trận địa pháo phòng không mẹ tưởng không sống nổi, em gái biên thư cho Bốn xin phép đơn vị về làm lễ truy điệu anh. Anh cả vừa hy sinh, anh trai thứ hai đi B, chị Hoàn công nhân lâm trường xa, nhà chỉ còn cha mẹ già không có người đỡ đần, Bốn lớn lên chưa yêu ai nhưng đã có gia đình anh Bảo ở Long Thành sang đặt trầu. Tục lệ là thế tuy chưa cưới hỏi nhưng đặt trầu là sự ký kết giữa hai gia đình, chờ đôi trẻ lớn lên sẽ cưới. Năm ấy, Bốn còn bé đang học lớp 5 trường cấp I Khánh Thành cứ chối đây đẩy. Lễ đặt trầu tuy nhỏ nhưng cũng có rượu thịt, Bốn cứ vùng vằng “Ai ăn cấy thì lấy, tôi ăn nước không lấy” mẹ Bốn lườm, “ăn nước không là nước thịt à”.

Bốn đã cùng với mọi người có mặt ở những nơi ác liệt, làm những công việc chưa bao giờ hình dung nổi. Thời ở phà Găng, mới đi được dăm tháng đã quen dần với bom đạn ác liệt, có nhớ mẹ nhưng cũng vui. Đại đội 317 chia ra mấy khu vực, mỗi khu vực vài tiểu đội. Bốn là con gái nhưng lại xung phong vào nhóm hỗ trợ và phối hợp với đại đội công binh lắp ghép phà Găng. Dạo đó, máy bay đánh ác liệt lắm, Cầu Cấm sập hẳn, cũng phải làm phà cho xe chạy, xe qua nhà Găng là phần lớn. Đàm Thị Bốn hy sinh trong loạt bom đầu tiên lúc 6 giờ 10 phút ngày 31/10/1968, phải đến ngày hôm sau, tức là ngày 1/1/1968 là ngày có lệnh hiệu lực ngừng bắn, người ta đưa máy xúc, máy gạt đến mới tìm ra thi thể của bốn người nữa, đó là Bốn, Doãn, Đang, Phúc.

Liệt sĩ: Vũ Thị Hiên

“Lối nớ đó, bom bỏ nhiều nhiều"

Quê quán: Xóm 4 Tăng Thành - Yên Thành - Nghệ An

Sinh ngày: 11/10/1948 - Hi sinh: 31/10/1968

Vũ Thị Hiên hi sinh khi tròn 20 tuổi, là một Đảng viên hoàn thành nhiệm vụ xuất sắc trong được đơn vị cho đi học Trung cấp chuyên nghiệp. Trước khi đi học đã tự nguyện ra mặt đường buổi cuối cùng coi như là một kỉ niệm đẹp nhưng không ngờ loạt bom ác liệt lúc 6h10p ấy đã biến không những tuổi trẻ, ước mơ đến trường của Hiên mà cả dòng máu thân thể của Hiên cùng với 12 thanh niên khác thành sắc đỏ tô thắm cho màu cờ tổ quốc hôm nay.

Hiên là một cô gái có nét mặt đầy đặn, mái tóc óng ả, mềm như tơ nhưng hơi mỏng dài chỉ đến ngang lưng. Từ ngày về Truông Bồn, Hiên có quen một anh bộ đội, Hiên chưa kể với ai, anh người trông cũng hiền, đứng đắn. Mỗi lần đi công tác anh đều rẽ về thăm gia đình Hiên, khi gặp thì nói chuyện với bố Hiên, không gặp thì cho các em Hiên quà rồi đi. Cha mẹ Hiên cũng đoán là bạn trai Hiên, có lẽ muốn tìm hiểu nhưng chưa thấy Hiên nói gì, trong thư cũng không viết gì, có lẽ Hiên chưa ưng hoặc để tìm hiểu thêm. Khi có giấy báo nhập học, Hiên được đơn vị cho về nhà một ngày để chuẩn bị tư trang rồi từ đơn vị sẽ đi thẳng ra trường luôn. Hiên về nhà, thỉnh thoảng máy bay rẹt qua, nghe tiếng bom Hiên bảo với mẹ: Đơn vị nhà con lối nớ đó bom bỏ nhiều nhiều, mẹ lặng lẽ quay mặt đi quệt nước mắt. Cha đi làm đồng bắt được con cá tràu, mấy con các rô, mẹ hì hụi kho kho, nấu rồi vội treo lên không cho đứa nào

chấm mút tí nước kho ”Cho chị Hiên” mẹ bảo thế.

Mấy hôm sau độ nửa buổi có anh bộ đội, anh đã về nhà Hiên mấy lần, hôm ấy anh về vội vàng hớt hải, nét mặt không như những lần trước, chưa kịp mời uống nước, chưa kịp mời ngồi anh ấy đã bảo với mẹ “gia đình lên Truông Bồn xem có chuyện gì không vì sáng nay bom đánh trúng lên đúng chỗ đơn vị làm không biết sống chết ra sao”, có việc đi qua báo vội cho gia đình rồi anh đi luôn, lúc ấy không còn ai nghĩa đến việc mời anh ở lại thêm. Nhiều năm sau, cũng không gặp lại anh bộ đội ấy nữa, không biết anh ở đâu, không biết anh có qua được cuộc chiến tranh tàn khốc này không?

Sau khi hết chiến tranh, mọi người đều trở về. Họ lại trở về với đồng ruộng sau khi cống hiến cái phần đẹp nhất của cuộc đời, đó là những năm tuổi 20, chỉ có Vũ Thị Hiên mãi mãi ở lại với Truông Bồn. Cha Hiên đang ở sư đoàn xe thồ, làm công việc trung chuyển hàng hóa khi địch đánh tắc đường, ô tô vận tải không đi được, nghe tin tiểu đội con bị bom lao ngay về Truông Bồn, hễ ngớt tiếng máy bay là cùng với đơn vị và nhân dân Mỹ Sơn lại ra bãi bom đào bới tìm kiếm, phải chờ đến ngày hôm sau ngừng bắn điều cả máy xúc máy gạt đến mới tìm được 4 thi thể, còn 7 người khác chỉ tìm được một cánh tay, cánh tay ấy có buộc chiếc khăn mùi soa, trong đó gói tem thực phẩm và giấy báo nhập học mang tên Vũ Thị Hiên.

Liệt sĩ: Nguyễn Thị Phúc

“Hi sinh là hi sinh hết"

Quê quán: Xóm 6 Phúc Thành - Yên Thành - Nghệ An

Sinh ngày: 12/09/1947 - Hi sinh: 31/10/1968

Nguyễn Thị Phúc người nhỏ nhắn, hiền lành, chăm chỉ, hay thẹn và cũng rất hay tự ái, Phúc cũng có một người bạn trai cùng xã tên là Sáu, Sáu đến chơi nhà thường xuyên, hai người có đôi lần hò hẹn nhưng để chính thức hai gia đình đi lại thì chưa. Phúc đi TNXP, hẹn với Sáu khi hoàn thành nhiệm vụ sẽ về nhà hoặc xin đi học đi làm nhưng làm gì thì cũng sẽ lấy Sáu. Hai người thư từ với nhau được mấy lá nhưng từ khi Sáu đi B thì không nhận được lá thư nào của Sáu nữa. Ít lâu sau có tin Sáu hy sinh ở Quảng Trị khi vừa đánh trận đầu tiên trong đời lính.

Giữa tháng mười có mấy người được nhận giấy báo đi học Trung cấp. Đang, Dung, Phúc đi học trường Trung cấp cơ khí Thanh Hóa, Doãn, Hiên đi học trường Trung cấp Y Nghệ An, ai cũng mừng cho người đi học, Phúc trong bụng cũng mừng lắm, nhưng cũng cố kìm giữ một cách kín đáo, đơn vị hơn trăm người mà đi học chỉ có bốn, năm người. Ba năm cùng nhau vượt qua bao nhiêu lần chết hụt với mình thế mà mai kia mình đã học còn bạn bè ở lại vẫn cuốc xẻng san lấp hố bom, vừa san nó lại đánh không bao giờ gọi là xong. Bom đạn rồi cứ ngày ngày dội xuống thắt đáy lưng ong, chẳng ai có vũ khí để đánh trả, trong tay họ chỉ có cuốc xẻng. Cả đêm mấy chị em kẻ ở người đi không ai ngủ được cứ rì rầm trò chuyện. Doãn, Đang bảo: chi thì chi phải giữ liên lạc với nhau, dù có đi đâu ở đâu bây nhé, bọn ta mãi mãi là một tiểu

đội. Đêm ấy, Trần Văn Hạp trực ban báo thức rất sớm, mọi người đều được phổ biến, 0h ngày mai tức là ngày mồng 01/11 ngừng bắn tạm thời, ngày hôm nay địch đánh phá rất ác liệt nên phải ra mặt đường sớm hơn, tất cả đều dậy, những người đi học cũng thế. Khoảng 5h mọi người đã sẵn sàng, tất cả đều ra mặt đường, còn một giờ ở đơn vị còn chiến đấu. Phúc hy sinh trong loạt bom tọa độ sáng hôm ấy, khi vừa tròn 21 tuổi và trong tay đã cầm giấy gọi nhập học.

Liệt sĩ: Phan Thị Dung

“Vành nón còn lại"

Quê quán: Xóm 2 Hợp Thành - Yên Thành - Nghệ An

Sinh ngày: 1948 - Hi sinh: 31/10/1968

Phan Thị Dung dáng người thấp, da trắng, nhanh nhẹn, sống tình cảm và hướng nội, ít nói hay cười, cái miệng thật tươi nhưng nhút nhát, siêng năng không chỉ ở ngoài chiến trận mà ngay cả khi ở nhà vẫn luôn chân luôn tay. Đi TNXP năm 17 tuổi, hi sinh khi 20 tuổi. Dung chăm học, khi đi TNXP đang học dở cấp 2, ba năm san lấp hố bom, kéo phà nơi ác liệt cận kề cái chết vẫn học bổ túc văn hóa tốt nghiệp cấp 2, được trường trung cấp Cơ khí Thanh Hóa gọi nhập học sau khi mãn hạn nhiệm kì. Năm ấy đói ngơ ngẩn, gạo thiếu cả đại đội ăn khoai mấy ngày liền, khi có tí gạo thì chuyển sang ăn cháo, ăn khoai. Bom nổ là phải san lấp hố bom cho xe chạy, những chuyến xe vào chiến trường luôn giục giã, Tết năm ấy ngừng bắn mấy ngày nhưng là tết ra mặt đường, ngừng bắn thì tranh thủ làm, làm cả ngày cả đêm. Dung ở tổ hậu cần, hôm ấy chúng phát hiện ra mấy chiếc thuyền ngụy trang nép bên bờ sông nên thả bom rocket cả một vùng, lán hậu cần tranh tre nứa lá bị bom thả cháy đùng đùng cả một dãy dài, lửa càng cháy chúng càng bắn roket dữ dội để không cho ai thoát. Chúng đánh qua trưa đến chiều. Vừa qua trận bom đó Dung bị sức ép của trận bom tiếp theo, ngất xỉu tưởng chết, mọi người khênh Dung ra vườn chuối, đặt nằm dưới gốc cây đến nửa đêm thì tỉnh, không đi trạm xá cứu thương, ho mấy tuần rồi sau cũng tự khỏi. Đến ngày 31/10/1968 Dung hi sinh, bạn bè và đồng đội tìm kiếm mãi cũng không thấy thi thể Dung, cuộc đời cô TNXP chỉ còn lại nửa vành nón

là quà tặng của một người con trai nào đó may còn 2 chữ “Tặng Dung” chưa nát, bạn bè mới biết đó là của Dung.

Liệt sĩ: Hoàng Thị Nhung

“Áo trắng Truông Bồn”

Quê quán: Phú Thành - Yên Thành - Nghệ An

Sinh ngày: 18/11/1948 - Hi sinh: 31/10/1968

Bạn bè ai cũng bảo Hoàng Thị Nhung không đẹp lắm, nghĩa là trung bình, được cái rất có duyên và đằm thắm, dễ gần, dễ mến, đôn hậu, bạn gái ai cũng quý mến nhưng không có cái đong đưa, lấp lánh để bọn con trai phải sán đến như Đang. Thế mà khi Nhung hi sinh có một người con trai về ở hẳn nhà Nhung cả một tháng trời để hàng ngày thắp lên bàn thờ cho Nhung những nén hương thật đẹp và không bao giờ tắt, chàng trai ấy nghe nói ở xa không biết ở đâu, xin nghỉ được một tháng để hương khói cho Nhung rồi mới ba lô ra đi.

Nhiều năm sau hết chiến tranh rồi hòa bình, đất nước thống nhất, cho đến tận bây giờ vẫn không một lần ở lại, cũng không biết chàng trai nặng tình ấy ở nơi nào, không biết còn hay mất, không tin tức gì, gia đình cũng không biết đó có phải là người yêu của Nhung không hay chỉ mới là bạn thân, mới có tình cảm với nhau, Nhung chưa giới thiệu với ai cả, cả với cha mẹ và chàng trai ấy trước đó cũng chưa về thăm nhà Nhung lần nào… Cuộc đời sao có những vẻ đẹp bí ẩn đến vậy, sao có một tình yêu lặng lẽ và kín đáo đến vậy? Sao có người chí tình chí nghĩa đến vậy? Không phải đợi đến ba mươi mấy năm sau những nấm mồ trinh nữ mới có hương khói… Cứ như chuyện không có thật nhưng lại là điều có thật hoàn toàn mà đó chính là lí do mà những người con gái như Nhung, Đang, Văn, Hoài… dám xả thân

cho cuộc đời này.

Nhung đi TNXP lúc 17 tuổi, hi sinh khi hết nhiệm kì tròn 20 tuổi. Hôm Nhung lên đường hợp tác xã mới cho ứng mấy cân thóc, chị dâu cả nấu một bữa cơm không độn sắn, và làm thịt một con gà tiễn em đi. Gà nghĩa vụ chị nộp đủ rồi, em ăn đi đừng lo cho chị. Nhung đi mẹ không khóc còn chị thì nước mắt giàn dụa, Nhung cảm thấy chị giống như người chị cả của mình, tiễn em mãi lên đến nơi tập trung quân bịn rịn mãi không chịu về, Nhung thương chị một mình cáng đáng việc nhà những lúc chiến tranh.

Cuối năm 1967, Nhung về phép được mấy ngày chị dâu lôi trong rương ra một cái dệt kim trắng, một cái quần lụa tặng em, em mang đi mà mặc ngày nghỉ chủ nhật gì đó. Nhung không dám nhận nhưng chị giận, chị giận thì Nhung xót nên cũng đành phải nhận. Khi chị đi làm vắng, Nhung nhìn vào mắc quần áo của chị mà sững sờ, toàn quần áo bà ba sờn sờn không có lấy một cái mới chứ đừng nói đẹp, được bộ đẹp thì đã giành cho em. Mẹ bảo, cái áo dệt kim là phần thưởng xã viên hai giỏi của chị con, còn hai mét lụa là phần thưởng kiện tướng thủy lợi cũng của chị giành mãi cho con đó. Cái quần lụa ấy cho đến tận ngày hi sinh chưa có một dịp nào để mặc. Con gái TNXP Truông Bồn tuy hai mà là một, suốt ngày đêm chỉ có bùn đất và bom. Còn cái áo dệt kim trắng, Nhung đã mấy lần mặc vào những đêm xe bị máy bay bắn đuổi, trời tối đen họ đứng bên đường cho đoàn xe biết đường hướng mà chạy. Nhiều đêm như rứa, không biết bao nhiêu đêm. Sau này, đồng đội của Nhung tìm thấy bộ hồ sơ xin đi học của Nhung nhưng trong đợt xét đi học ấy không có Nhung.

Liệt sĩ: Hà Thị Đang

“Gái Yên Thành xinh thế"

Quê quán: Thị Tứ Hồng Thành - Yên Thành - Nghệ An

Sinh ngày: 25/10/1948 - Hi sinh: 31/10/1968

Hà Thị Đang đi TNXP khi mới 17 tuổi và hi sinh ở tuổi 20. Cha Đang ngày ấy làm trưởng ban Kiểm sát hợp tác xã Hồng Thành nên khuyến khích Đang đi TNXP, mẹ Đang không phản đối nhưng cũng không khuyến khích như cha. Đang là người sôi nổi, ưa hoạt động xã hội, hòa đồng dễ dàng với mọi người. Đang vào Đảng rất sớm, ở làng cũng như ở đơn vị, Đang luôn nổi bật vì xinh đẹp, trắng trẻo, mặt trái xoan, cười rất tươi. Đang có rất nhiều người bạn thân, có một người bạn trai thân nữa cùng tuổi rất yêu Đang, nhưng Đang chưa tỏ thái độ gì. Đang rất xinh gái, tính tình lại sôi nổi đi đâu cũng dễ hòa đồng, hôm lên đường quần áo xanh màu cỏ úa, ba lô cóc, tóc tết đuôi sam lủng lẳng trông Đang lại càng có duyên tợn. Cuối năm 1967, Ban chỉ huy đại đội cho Đang về thăm nhà mấy ngày, vai mang ba lô con cóc, đầu đội mũ cối quần áo xanh cỏ úa, Đang vào giữa sân mẹ không nhận ra còn bảo với các em có O bộ đội nào vô nhà mình. Khi nhận ra mẹ mừng ríu cả lưỡi sờ nắn tay chân, sờ cổ, sờ lưng chỉ sợ con mình bị thương ở đâu, khi thấy con cứng cáp khỏe mạnh thì người mẹ mới thở phào rơm rớm nước mắt. Thật vui, hai năm không có không khí gia đình như thế này, cơm đồng đội ào ào ăn vội vàng còn để ra mặt đường nhiều khi không biết nhai thứ gì trong mồm, mấy đứa em đứa nào cũng đòi ngồi gần chị rồi hỏi đủ thứ chuyện. Trở lại Truông Bồn, Đang được trường Trung cấp cơ khí Thanh Hóa gọi nhập học, cùng đợt cùng trường với Dung, Phúc. Cuộc liên

hoan nho nhỏ chia tay 8 người đứa nào cũng vừa cười vừa khóc, ba năm lăn lộn mưa giầm gió bấc, ướt từ đầu hôm đến sáng, bùn bê bết từ răng đến mắt cứ như người chui từ dưới lỗ lên không còn đâu má hồng răng đen, đắp mộ cho bạn xong cứ hỏi nhau khi mô thì đến lượt tau. Kỷ niệm gian lao có thể nào quên được thế mà bây giờ kẻ ở người đi, kẻ ở thì còn ở lại với ác biệt gấp bội, người đi thì cũng không đành. Mấy tuần sau quê hương Đang làm lễ truy điệu Đang cùng với lễ truy điệu chú Đang, bộ đội hi sinh ở Khe Sanh, hai chú cháu một lần. Mẹ Đang khóc lên khóc xuống, Đang ơi! Con về có quà hết mọi người, mẹ đã linh tính có điều không hay rồi, con ơi!

Liệt sĩ: Nguyễn Thị Hoài

“Cô gái làng Đại Bần"

Quê quán: Hưng Yên - Hưng Nguyên - Nghệ An

Sinh ngày: 17/07/1951 - Hi sinh: 31/10/1968

Trong số 13 liệt sĩ Truông Bồn thì Nguyễn Thị Hoài là người trẻ tuổi nhất, sinh ngày 17/7/1951, tuổi Tân Mão, khi hi sinh mới 17 tuổi ba tháng rưỡi, đi TNXP vừa được 9 tháng 20 ngày thì cả 9 tháng 20 ngày ấy đều ở Truông Bồn, một tọa độ lửa ác liệt nhất nhì khu 4 lúc bấy giờ. Trong hai năm 1967 và 1968 địch đánh phá miền Bắc quyết liệt nhất, những Hàm Rồng, Hoàng Mai, Cầu Cấm, Bến Thủy, Phương Tích, Linh Cảm, Địa Lợi, Đồng Lộc và và Truông Bồn là tọa độ lửa, là túi bom, đủ các loại bom từ trường, nổ chậm, hẹn giờ, sát thương, phá ngầm… hòng cắt đứt những điểm yếu ấy làm cho đường vận chuyển của miền Bắc bị tê liệt. Tại Truông Bồn từ cuối năm 1967, hàng ngày chịu hàng trăm trận oanh kích của địch, không kể ngày đêm, hoàng hôn hay gần sáng.

Quê Nguyễn Thị Hoài thuộc thôn Đại Phú, xã Hưng Yên, huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An, quê hương của Xô Viết Nghệ Tĩnh. Bố là Nguyễn Văn Khánh, suốt đời làm ruộng, mất năm 1982, mẹ là Nguyễn Thị Miện, năm 2011 bà 94 tuổi là một trong hai người mẹ còn sống của tiểu đội anh hùng liệt sĩ Truông Bồn. 94 tuổi nhưng bà vẫn minh mẫn, tỉnh táo, người gầy gầy xương xương, đi đứng vẫn thẳng, đôi mắt sắc sảo và đầy nghị lực. Ai có chứng kiến những gian truân và mất mát trong những năm tháng cuối cùng của cuộc đời bà mới thấy bà sống được đến ngày hôm nay là

vì bà có một nghị lực phi thường. Con trai lớn của bà, tức là anh cả Hoài, bộ đội xuất ngũ trở về thì mất năm 1967, trước Hoài một năm để lại cô vợ hai mươi mấy tuổi và ba đứa con, đứa lớn chưa đến 5 tuổi. Năm sau đứa con dâu góa bụa cũng chết cùng năm với Hoài, trước Hoài vài tháng. Trong hai năm liền bà mất ba đứa con, tang chồng lên tang, em trai Hoài đang học lớp 6 đành bỏ học xin đi làm lấy tiền nuôi ba đứa cháu mồ côi. Rồi trời cũng thương, ba đứa cháu được bà nội bao bọc lớn dần. Đến năm cháu nội bà hai mươi tuổi, bà cưới vợ cho nó, nó ngoan ngoãn, chăm làm, chắt góp, bà có thêm hai chắt nội. Thằng cháu đang làm nhà dở dang đi khám thì lại phát hiện ung thư giai đoạn cuối thế là tiền làm nhà lại đổ vào chữa bệnh cho cháu, nhưng cháu cũng không sống được với bà để lại cho bà cô cháu dâu đầu xanh tuổi trẻ và hai chắt nội chưa đến tuổi đi học mà một đứa thì bị tàn tật đặt đâu ngồi đó, thế là bà nuôi cháu, cháu chết lại nuôi chắt.

Quê Hoài là làng Bần ở bám trên triền núi Đại Bần nhà sau cao hơn nhà trước, ngõ xóm cũng dốc thoai thoải. Không biết ai khéo đặt tên là núi Đại Bần mà làng lại là làng Bần, có phải vì thế mà cả làng không ai giàu lên được, cây cối không tươi tốt như những vùng quê khác vì thiếu nước.

Cả làng chỉ có một cái giếng dưới xa giáp chân ruộng, kêu là giếng thiên. Mùa hạn thì khổ lắm, nước giếng cạn chỉ còn lại cái vũng dưới đáy, phải chờ cho mạch nước chảy ra, mùa hè chen nhau từng khênh nước. Tuổi như Hoài con trai, con gái không dám ngủ cả đêm thức để đi khênh nước, chia nhau mỗi người một thùng khênh về rồi lại xuống đợi đến lượt mình. Tuổi thơ của Hoài không để ý đến ăn khổ, mặc rách vô tư cùng bạn bè chăn trâu cắt cỏ cười đùa suốt ngày và hát những bài ca ra trận như đi hội làm lòng người ai cũng nao nao.

Hoài học đến lớp 6 trường cấp I – II Hưng Yên Trung rồi phải bỏ, nhà Hoài năm ấy vô cùng sầu thảm, anh cả chết khi tuổi còn trẻ, chị dâu thì ốm lên ốm xuống, ba cháu nhỏ còn dại thì ai nuôi, thôi đành bỏ học. Năm ấy chiến tranh ở vào lúc ác liệt nhất có đợt tuyển thanh niên đi thanh niên xung phong, Chi đoàn họp phổ biến chỉ thị, mọi người ồn ào hỏi đợt này lấy bao nhiêu, bao nhiêu nữ bao nhiêu nam, mười bảy hay mười tám mới được đi. Chưa nghe phổ biến xong mọi người đã giơ tay, Bí thư chi đoàn ghi tên những người xung phong lên xã, hôm sau thông báo những ai xung phong thì được đi, tập trung lên xã rồi xã đưa lên huyện đoàn, đợt ấy mỗi xã chỉ lấy mười người, Hoài, Minh, Mai, Tuyết, Vân cùng đi trong đợt ấy. Hoài nao nức cả đêm không ngủ được, mẹ bảo, con không đi được thì ở nhà lấy chồng, đi thanh niên xung phong biết khi mô về? Con định ở già à? đi vài ba năm, con lại về, già răng được, mẹ nỏ phải lo, Hoài bảo. Nhưng tau vẫn cứ lo, con gái ra nơi bom đạn, răng không lo cho được, Hoài cười động viên mẹ, đã nói mẹ đừng có lo, con đi thanh niên xung phong đánh giặc cứu nước xong đã rồi mới về lấy chồng. Mẹ nguýt, khi nớ về lấy ông già à? Đã nói mẹ đừng có lo, Hoài ngượng phát gắt lên, mẹ bảo vậy.

Gia đình có con đi thanh niên xung phong, hợp tác xã cho ứng trước 5 cân ló, mấy chị em xay giã ngay trong buổi tối, hí hửng lắm vì nhà lâu không còn thóc để xay giã, Hoài đi chào chú bác cụ dì bên nội, bên ngoại mãi đến nửa đêm mới về. Hoài lục đục cả đêm không ngủ, mẹ Hoài cũng không ngủ được, con gái mẹ mới mười bảy tuổi, non nớt thế mà đến nơi bom đạn, mẹ không thể không nghĩ, không lo, mẹ đã biết thế nào là mất mát đau thương. Bàn thờ con trai cả còn nghi ngút hương khói. Lòng mẹ nào trước con cái mà cứng rắn được?

Mẹ dậy sớm, nấu cho con bữa cơm tiễn con gái lên đường. Cơm không phải độn sắn hoặc khoai như ngày thường, cả nhà ăn vui vẻ, có cá rô đồng kho tương cũng tự tay mẹ nấu từ tối hôm trước, có bát nhút nữa. Bữa cơm bình thường ấy là bữa cơm tiễn con đi để mãi không trở về nên mẹ không thể quên được. Còn hơn cân gạo, mẹ bảo con mang đi ăn đường nhưng Hoài không mang. Năm cân thóc hợp tác xã cho ứng trước chỉ còn lại hơn cân gạo, bữa trưa, bữa tối nay các cháu không còn gì, nhà lâu lắm không có hạt gạo, Hoài chỉ lắc đầu không nói gì. Mẹ cũng đã bán con gà được mấy đồng chuẩn bị cho Hoài mang đi, Hoài đành cầm mấy đồng bạc mẹ đưa. Đi xa không lẽ không có xu nào?

Hoài đi thanh niên xung phong được mấy tháng, chị dâu cả ốm rồi mất cũng không về được. Hoài chỉ nhận được thư anh chị báo, buồn mất mấy ngày. Giữa năm 68, máy bay Mỹ đánh Truông Bồn kinh khủng, ở xã Mỹ Sơn bom nó đánh vào đám cưới chết một lúc năm mươi người, cả cô dâu chú rể. Đường khi nào cũng có bom, có một đoạn dốc Cũi Lợn mà mấy chục hố, san xong lại bị đánh, đánh xong lại san lấp. Có một dạo ở nhà ồn lên vì nghe tin đồn đơn vị thanh niên xung phong đi lấy gạo, bị chết trôi ở sông cả, mẹ không ngồi yên, hốt hoảng cả đêm bắt bố lên Truông Bồn hỏi tin, hoá ra không phải, chuyện ở đơn vị TNXP khác cũng người tên là Hoài. Nhưng rồi đại đội 317 cũng cho Hoài về thăm nhà mấy hôm, từ khi đi đến nay Hoài chưa được nghỉ phép cũng chưa được về thăm nhà ngày nào. Em về mấy ngày cho cha mẹ yên tâm, chiến tranh còn dài và ác liệt không sợ hết đâu em? chị trong tiểu đội 2 đùa bảo vậy cho Hoài yên tâm ra về. Được về nhưng Hoài vẫn vừa mừng, vừa lo, bom đạn đầy trời ở đâu cũng có tiếng bom nổ, đơn vị đang ở trong giai đoạn “Chiến dịch 100 ngày đêm quyết thắng” không để một giờ tắc đường.

Ở nhà được mấy ngày, hoài lại ra đi, đi về hướng bom nổ từng dây dài. Mấy ngày thôi nhưng đây là lần thăm nhà duy nhất của Hoài để mẹ, để cha nguôi nhớ. Tết ngưng bắn con về lâu lâu, mẹ đừng lo lắng gì, quả là mẹ cũng đỡ lo lắng và nỗi nhớ đang nguôi nguôi thì một tuần sau có tin Truông Bồn có đơn vị TNXP bị bom chết cả tiểu đội mười mấy cô gái loang ra toàn cả tỉnh, rồi có tin Hoài cũng ở trong tiểu đội đó. Ông Khánh, cha Hoài, lặng lẽ một mình đi bộ lên Truông Bồn tìm xác con, còn mẹ Hoài ngất xỉu, trong mê man bà vẫn kêu không tin, không tin, không lẽ ông trời một năm bắt mất của tôi những hai đứa con…

Hoài nhập ngũ đi TNXP ngày 10/01/1968 bổ sung cho tiểu đội 2 đại đội 317 là có mặt ngay tọa độ lửa Truông Bồn, tham gia ngay vào những ngày tháng khốc liệt nhất của cuộc chiến đối mặt hàng giờ hàng ngày với cái chết.

Khi loạt bom tọa độ ném xuống Truông Bồn lúc 6 giờ 10 phút hôm đó, Hoài đang làm cùng Văn, Dung, Hiên và cạnh đó là Nhung, Hòa, Tâm, khi khói bom tan thì tất cả họ, sáu cô gái và một chàng trai chỉ còn sót lại một cánh tay. Hoài không còn lại chút gì cả, cũng như sáu người khác không còn lại chút gì, họ đã biến thành gió, thành hương để ngày ngày phảng phất cho hoa cỏ Truông Bồn.

Liệt sĩ: Trần Văn Hạp

“Nỗi đau không thành sẹo"

Quê quán: Xóm Tường Lai - Vĩnh Thành - Yên Thành - Nghệ An

Sinh ngày: 1947 - Hi sinh: 31/10/1968

20 tuổi là Đảng viên Đảng Cộng sản, 21 tuổi hi sinh cùng với tiểu đội 13 người tại Truông Bồn. Ngày bé Hạp khổ lắm, nhà cửa không được ở, bố bị bắt giam, mẹ đi làm thuê ở nhà mấy chị em chơi với nhau, gia đình bị quy lên thành phần. Đến chỗ nào chơi trẻ con cũng không cho chơi, người lớn đuổi, chị em lủi thủi tránh xa, thèm chơi với bạn lắm mà chỉ đứng xa nhìn, có khi đứng xa rồi mà còn bị ném đất, ném đá. Hạp chỉ học đến lớp 3 trường làng phải bỏ học, có đợt lấy đi TNXP, Hạp liền xung phong đi, biết là gian khổ ác liệt nhưng nếu có hi sinh thì cũng vì dân, vì nước. Ra mặt đường Hạp hào hứng chỗ nào gian khổ, hiểm nguy là Hạp xung phong đến, làm một cách nhiệt tình và đầy trách nhiệm. Hạp cưới vợ được 19 ngày, vợ Hạp là o Hoan người cùng làng, khi Hạp đi thanh niên xung phong ở những nơi chết chóc, gia đình sợ Hạp muộn vợ nên ở nhà nhắm nhe dạm hỏi, lo liệu cả mọi thứ hai bên thông gia. Đến ngày 20 tháng 8 nhắn Hạp về tổ chức lễ cưới, ở với nhau một đêm, động phòng tân hôn trai gái biết hơi nhau, sáng hôm sau Hạp đã tạm biệt cô vợ trẻ trở lại đơn vị. Truông Bồn đang trong thời kì 100 ngày đêm không để tắc đường, tắc xe. Tình vợ chồng còn cả trăm năm để giành cho nhau, giành đến ngày chiến thắng cũng chưa muộn. Và 19 ngày sau, ngày 10/9 âm lịch Hạp hi sinh, hi sinh tất cả

không còn một mẩu xương thịt. O con gái mới cưới chồng, mới ở được với chồng một đêm đã thành góa phụ. Trên đời này có ai nghĩ rằng có cặp vợ chồng cả đời chỉ ở với nhau 1 đêm, có ai đời làm vợ chỉ có một đêm, có ai đời làm chồng chỉ có một đêm.